بیشتر از یک دهه گذشته، استفاده از اصطلاح “کم‌توانی ذهنی” به جای “عقب‌ماندگی ذهنی” در توصیف افرادی که سن زیر هجده سال دارند و از نظر ذهنی عملکردشان با همسنانشان متفاوت است رایج شده است. در اینجا، می‌خواهیم به صورت دقیق‌تر به این اختلال پرداخته و جنبه‌های مختلف آن را بررسی کنیم. همچنین علائم و راه‌های درمان کم‌توانی ذهنی و اهمیت پیشگیری از آن را نیز مورد بررسی قرار دهیم.
تماس با زندگی شیرین
اصلی‌ترین ویژگی‌های افراد مبتلا به کم‌توانی ذهنی عبارتند از:
- کاهش عملکرد ذهنی یا هوشی که در این افراد به‌طور معمول پایین‌تر از میانگین جامعه است.
- ناتوانی در انجام کارهای روزانه یا به عبارت دیگر، کمبود مهارت‌های لازم برای سازگاری با زندگی روزمره.
در ادامه، این ویژگی‌ها به‌طور دقیق‌تر مورد بررسی قرار می‌گیرند.
تعریف هوش
هوش، به مجموعه‌ای از توانایی‌های ذهنی در افراد اشاره دارد که شامل حل مسائل، برنامه‌ریزی، ارزیابی، استدلال و دیگر عملکردهای ذهنی است. به عنوان مثال اگر فردی هوش کمتری داشته باشد توانایی یادگیری، توانمندی در برنامه‌ریزی و مهارت در حل مسائل وظایف، کمتر از همسالانش خواهد بود. او نیازمند زمان و تلاش بیشتری برای درک مطالب و یادگیری مسائل است و ممکن است مواجه با مواردی که برایش دشوار باشد.
رفتارهای سازشی (انطباقی)
هنگامی که از خواب بیدار می‌شوید، معمولاً به کارهای روزمره خود می‌پردازید: لباس می‌پوشید، صبحانه می‌آماده می‌کنید، به محل کار می‌روید و اتاق خود را مرتب می‌کنید. این توانایی‌های ضروری برای انجام فعالیت‌های روزمره را “رفتارهای سازشی” نامیده می‌شود. به عبارت دیگر فرد با محیط خود هماهنگ شده و رفتارهایی را با توجه به آن ترسیم و انجام می‌دهد.
اگر فردی دچار اختلال کم‌توانی ذهنی باشد، توانایی لازم برای انجام این کارها را ندارد. در برخی موارد ممکن است به رفتارهای مخربی مانند پرخاشگری یا خودآزاری تمایل داشته باشد، یا عملیاتی انجام دهد که به آزار دیگران منجر می‌شود.
تشخیص عقب ماندگی ذهنی
در اینجا به بررسی روش‌های تشخیص عقب ماندگی ذهنی می‌پردازیم که از متغیرهای مختلفی از جمله ضریب هوشی (IQ) و رفتارهای انطباقی برای تشخیص استفاده می‌کنند.
۱. ضریب هوشی (IQ): آزمون‌های هوشی یکی از ابزارهای مهم برای تشخیص عقب ماندگی ذهنی است. میانگین ضریب هوشی در جوامع معمولاً در حدود ۱۰۰ است و افراد عادی معمولاً در محدوده ۸۵ تا ۱۱۵ قرار دارند. افراد با ضریب هوشی زیر ۷۰ یا کمتر اغلب به عنوان دارای عقب ماندگی ذهنی شناخته می‌شوند.
۲. رفتارهای انطباقی: رفتارهای انطباقی یک معیار دیگر برای تشخیص عقب ماندگی ذهنی است. افراد با کمبود در این رفتارها معمولاً دارای مشکلاتی در ارتباط با دیگران، مراقبت از خود، مهارت‌های تحصیلی و انجام تفریحات هستند. اگر فرد دست‌کم در دو مورد از این رفتارها محدودیت داشته باشد، ممکن است به عنوان دارای عقب ماندگی ذهنی تشخیص داده شود.
۳. زمان ظاهر شدن نشانه‌ها: نشانه‌های عقب ماندگی ذهنی معمولاً قبل از سن هجده سالگی در فرد مشاهده می‌شود. بنابراین، اگر اختلالات ذهنی پس از این سن ظاهر شود، احتمالاً فرد مبتلا به عقب ماندگی ذهنی نیست.
به طور کلی، تشخیص عقب ماندگی ذهنی اغلب بر اساس ترکیبی از عواملی مانند ضریب هوشی، رفتارهای انطباقی و زمان ظاهر شدن نشانه‌ها صورت می‌گیرد.
تشخیص مواردی که در بالا اشاره شد، معمولاً با مشاوره روان‌پزشک صورت می‌گیرد. روان‌پزشک با اجرای آزمون‌های متنوع، بررسی رفتارهای فرد و گفت‌وگو با افراد محیط اطراف کودک، به تشخیص اختلال احتمالی او می‌پردازد.
طبقه‌بندی کم‌توانی ذهنی
۱. کم‌توانی ذهنی خفیف:
این افراد دارای رشد ذهنی کندتری نسبت به همسن و سالان خود هستند و در یادگیری مهارت‌های زندگی و اجتماعی پیشرفت کمتری دارند. با این وجود با دستیابی به کمک‌های کمتری از اطرافیان و یادگیری آرام‌آرام مهارت‌های لازم، قادر به انجام کارهای خود خواهند بود.
۲. کم‌توانی ذهنی متوسط:
در این سطح، افراد نیاز به پشتیبانی بیشتری دارند اما هنوز می‌توانند کارهای خود را انجام دهند. آنها با یادگیری مداوم و تلاش، می‌توانند زندگی مستقلی را تجربه کنند.
۳. کم‌توانی ذهنی شدید:
این افراد دارای فرآیند رشد آرام‌تری هستند و ممکن است از مهارت‌های ارتباطی نقصان داشته و معمولاً به طور کامل حرف نمی‌زنند. با این حال با تمرین و کنترل، می‌توانند زندگی شخصی خود را داشته باشند.
۴. کم‌توانی ذهنی عمیق:
بیشتر افراد این دسته دارای مشکلات جسمی هستند و به نظارت شدید اطرافیان خود نیاز دارند. آنها قادر به زندگی مستقلی نیستند و وابستگی شدیدی به دیگران دارند، معمولاً با مشکلات جسمی و توانمندی‌های کمتری روبرو هستند.
دلایل عقب ماندگی ذهنی چیست؟
کم‌توانی ذهنی به اختلالی در کارکرد ذهن اشاره دارد و هر گونه آسیبی به ناحیه‌های مغزی می‌تواند این اختلال را ایجاد کند. در اینجا عوامل موجب عقب ماندگی ذهنی را به دو دسته قبل از تولد و پس از تولد تقسیم می‌کنیم.
عوامل قبل از تولد:
- ژنتیک:
عقب ماندگی ذهنی ژنتیکی در خانواده‌ای رخ می‌دهد که سابقه‌ی اختلالات ژنتیکی داشته‌اند. بنابراین، اهمیت انجام تست‌های ژنتیک پیش از بارداری بسیار زیاد است، زیرا این اختلالات می‌توانند در سلامتی فرزند تأثیر بگذارند.
- مسائل مربوط به دوران بارداری:
در دوران بارداری، هر گونه عدم توجه مادر و اطرافیان به سلامت جنین می‌تواند زمینه‌ساز آسیب‌های مختلفی به مغز جنین شود. مصرف الکل و مواد مخدر، سوءتغذیه، بیماری‌های عفونی و سایر مشکلات مرتبط با بارداری می‌توانند به عقب ماندگی ذهنی منجر شوند. بنابراین مادر باید به تغذیه سالم، پرهیز از مصرف مواد مخدر و الکل و مراقبت از خود در برابر بیماری‌ها توجه ویژه‌ای داشته باشد تا به سلامتی جنین ضربه نخورد.
عوامل پس از تولد
1.حین زایمان:
در صورتی که نوزاد به دنیا بیاید وضعیت آن نارس باشد یا در هنگام تولد با کمبود اکسیژن مواجه شود، این موضوع می‌تواند منجر به کم توانی ذهنی شود.
2.آسیب‌ها، بیماری‌ها و محیط:
به جای ذکر امور فوق، بیماری‌ها، حوادث متفرقه پس از تولد کودک و نیز شرایط اجتماعی تحت تأثیر آنچه کودک در آن می‌باشد، می‌تواند موجب کاهش عملکرد ذهنی گردد.
3.بیماری:
بیماری‌هایی مانند سیاه‌سرفه، سرخک، مننژیت و آسیب‌های مختلف از جمله سوءتغذیه، عفونت‌های مغزی، اعتراض به مواد سمی، ضربات سر شدید، تب شدید و … ممکن است خطر ابتلا به کم توانی ذهنی را افزایش دهند.
باید ذکر کرد که علت بروز این اختلال در بسیاری از افراد هنوز مشخص نیست و عوامل پیش از تولد بیشترین تأثیر را دارند که پیشگیری از آنها می‌تواند نقش مهمی در حفظ سلامتی مغزی کودک داشته باشد.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟
پیش از بارداری بهتر است به پزشک خانواده مراجعه کنید تا با انجام تست‌های مربوطه، از سلامتی جنین مطمئن شوید و در صورت وجود مشکلات پیش از بارداری مشاوره لازم را دریافت کنید.
در صورتی که فرزند شما با رشد نامعمولی مواجه باشد یا با محیط اطرافش سازگاری نداشته باشد، توصیه می‌شود به پزشک مراجعه کنید یا از متخصصان مشاوره کمک بگیرید تا وضعیت فرزندتان را ارزیابی کرده و راهنمایی لازم را ارائه دهند.
نقش‌های شغلی در توان‌بخشی کودکان
در فرآیند توان‌بخشی کودکان، نقش‌های مختلفی ایفا می‌شود که افراد زیر می‌توانند در آن مشارکت داشته باشند:
– روان‌شناسان
– روان‌پزشکان
– گفتاردرمان‌ها
– آموزگاران کودکان استثنایی
– پزشکان مغز و اعصاب
– متخصصان اطفال
– مددکاران اجتماعی
– فیزیوتراپیست‌ها و سایرین
پیشگیری از عقب ماندگی ذهنی
بهترین راه برای جلوگیری از عقب ماندگی ذهنی، مهار عوامل موثر پیش از تولد است. برای مثال پیشگیری از ازدواج‌های خونی، آموزش به خانواده‌ها و … اقداماتی است که می‌تواند در این زمینه مؤثر باشد. همچنین، مراقبت‌های جدی از جنین در طول دوران بارداری و پس از تولد و انجام تست‌های ژنتیک نیز اهمیت دارند و نباید به آنها غفلت شود.
تفاوت بین اوتیسم و عقب ماندگی ذهنی
گاهی افراد فرض می‌کنند که اوتیسم همان عقب ماندگی ذهنی است، اما این اشتباه است. اغلب کودکان مبتلا به اوتیسم، همچنین علائم کم‌توانی ذهنی را نیز از خود نشان می‌دهند، اما تعداد کمتری از آنها هوشی نرمال یا حتی بالاتر از متوسط دارند. برخی از این کودکان استعدادها و توانایی‌های ویژه‌ای دارند. بنابراین، نمیشود گفت که اوتیسم عقب ماندگی ذهنی است.
درمان و کمک به کودکان مبتلا به عقب ماندگی ذهنی
متأسفانه برای بهبود وضعیت کودکانی که با کم توانی ذهنی مواجه هستند، داروی خاصی وجود ندارد. اما برای تقویت آنها ابزارها و خدمات درمانی متنوعی وجود دارد که به آنها کمک می‌کند تا با محیط اطراف خود سازگارتر شوند.
راه‌های مختلفی برای بهبود شرایط و ایجاد یک زندگی بهتر برای این افراد وجود دارد. این راه‌ها را می‌توان به سه بخش کلی تقسیم کرد:
- شناسایی و کنترل عوامل تشدید کننده اختلال: اگر فرد به دلیل اختلالات متابولیک یا سایر مشکلات به این اختلال دچار است، باید به تنظیم رژیم غذایی و کنترل مواد مصرفی‌اش توجه شود تا این اختلالات به شدت تشدید نشوند.
- مدیریت اختلالات همزمان: اگر اختلالات دیگری در کنار کم توانی ذهنی وجود دارد، مثل اختلالات روانی، باید آنها نیز مدیریت و درمان شوند.
- پشتیبانی و آموزش والدین: سریع‌ترین واکنش والدین به این موضوع بسیار اهمیت دارد؛ زیرا اقدامات موثر و پیشگیری در این مرحله می‌تواند زندگی فرزند را بسیار بهبود بخشد.
سخن پایانی
کم توانی ذهنی یک اختلال مغزی است که عوامل متعددی دارد. تا کنون راه درمان قطعی برای آن پیدا نشده است، اما پیشگیری و اقدام سریع پس از شناخت این مشکل می‌تواند در بهبود شرایط زندگی افراد مبتلا به این اختلال تأثیر گذار باشد.
مقالات پیشنهادی :
۲۰ ویژگی یک روانشناس خوب که باید بدانید
اوتیسم در بزرگسالی را چگونه تشخیص دهیم؟ درمان اوتیسم در بزرگسالی
){kind=link}
بدون دیدگاه